(کلامه [ الامام المجتبی(ع) ] فی الاستطاعة)
کتب الحسن بن أبی الحسن البصری، إلى أبی محمد الحسن بن علی علیهما السلام أما بعد فإنکم معشر بنی هاشم الفلک الجاریة فی اللجج الغامرة و الاعلام النیرة الشاهرة أو کسفینة نوح علیه السلام التی نزلها المؤمنون و نجا فیها المسلمون. کتبت إلیک یا أبن رسول الله عند اختلافنا فی القدر و حیرتنا فی الاستطاعة، فأخبرنا بالذی علیه رأیک و رأی آبائک علیهم السلام، فإن من علم الله علمکم و أنتم شهداء على الناس و الله الشاهد علیکم، ذریة بعضها من بعض و الله سمیع علیم.
فأجابه الحسن علیه السلام : بسم الله الرحمن الرحیم وصل إلی کتابک و لولا ما ذکرته من حیرتک و حیرة من مضى قبلک إذا ما أخبرتک، أما بعد فمن لم یؤمن بالقدر خیره و شره [و] أن الله یعلمه فقد کفر، و من أحال المعاصی على الله فقد فجر، إن الله لم یطع مکرها و لم یعص مغلوبا و لم یهمل العباد سدى من المملکة بل هو المالک لما ملکهم و القادر على ما علیه أقدرهم، بل أمرهم تخییرا و نهاهم تحذیرا فإن ائتمروا بالطاعة لم یجدوا عنها صادا و إن انتهوا إلى معصیة فشاء أن یمن علیهم بأن یحول بینهم و بینها فعل و إن لم یفعل فلیس هو الذی حملهم علیها جبرا و لا ألزموها کرها ، بل من علیهم بأن بصرهم و عرفهم و حذرهم و أمرهم و نهاهم لا جبلا لهم على ما أمرهم به فیکونوا کالملائکة و لا جبرا لهم على ما نهاهم عنه، فلله الحجة البالغة، فلو شاء لهداکم أجمعین (الأنعام/149) والسلام على من اتبع الهدى(طه/47)
تحف العقول ابن شعبة الحرانی صفحه 231
حسن بصری نامه ای به امام حسن مجتبی علیه السلام به این مضمون نوشت: اما بعد، شما بنی هاشم که چون کشتی‌های رونده در دل دریاهای عمیق هستید و علامت های نورانی و سرشناس می‌باشید و مانند کشتی نوح هستید که مؤمنان بر آن وارد می‌شوند و اهل اسلام [با آمدن] در آن نجات می یابند؛ ای فرزند رسول خدا! وقتی در مسأله قَدَر اختلاف یافتیم و در مورد استطاعت متحیر شدیم، برایتان نامه ای نوشتم؛ ما را از نظر خود و پدران تان علیهم السلام آگاه بنمایید که علم شما از علم خداوند است و شما گواهان بر مردمان و خداوند گواه بر شماست، «ذرّیّة بعضها من بعض و الله سمیع علیم (آل عمران/34)» [فرزندان (نبوت) که بعضى از آنان از نسل بعض دیگرند و خداوند شنواى داناست]
امام حسن مجتبی علیه السلام [در جواب] نوشتند: بسم الله الرحمن الرحیم. نامه ی تو به دستم رسید. اگر از حیرت خود و کسانی که قبل از تو بوده اند سخن نگفته بودی، جواب تو را نمی‌دادم. [اما اکنون پس از اظهار عجز و نیاز، آگاه باش که] کسی که به تقدیر الهی، چه خوب و چه بد آن، [و] این [مسأله] که خدا به تقدیرات علم دارد ایمان نداشته باشد، کفر ورزیده است و هر که معصیت ها [ی بندگان را] بر عهده خدا بیاندازد، [بر خدا] ستم کرده است؛ [مشیت این است] خداوند به زور اطاعت نگردد و معصیت بندگان نیز در اثر عجز خدا نیست [بلکه اقتضای این دنیا است که به مشیت او عالم امتحان و اختیار است.] و [البته] بندگان را [مطلقا] به حال و اختیار خود وا نگذارد، بلکه اوست که مالک [حقیقی] آن چه به اختیارشان در آورده و قادر [حقیقی] بر آن چه آنان را بر آن قادر کرده می باشد. [یعنی مالکیت اولیه و دائم همه نعمتها و قدرت ها از اوست و هر لحظه نیز قادر به بازپس گیری است.]
اگر به طاعت گردن نهند، مانعی [از سمت خدا] بر سر راه اطاعتشان نیابند و اگر به معصیت تن دهند و خدا بخواهد بر ایشان منت گذارد و بین آنان و معصیت مانع شود، این کار را می‌کند و اگر چنین [لطفی] نکند، او آنها را مجبور به معصیت نکرده است و این گونه نیست که آنان بر خلاف میل خود ناچار از معصیت شده باشند،
پس او بندگان را امر [و دعوت] کرد تا [خود] اختیار کنند و نهی نمود تا [خود] بر حذر باشند؛ اگر به طاعت گردن نهند اطاعتی از جنس اختیار است و اگر به معصیت تن دهند خود انتخاب کرده اند و خداست که بر بندگان منت گذاشته [که هم به ایشان اصل نعمت حیات و اختیار داده و هم ] به ایشان آگاهی و بصیرت داده و هم حق و باطل را به آنها معرفی کرده و هم از موارد خطا ایشان را بر حذر داشته است.
و خدا امرشان کرد و نهی شان نمود، ولی در طبیعت شان اطاعت [محض] از اوامر را نیافرید که مانند ملائکه باشند و [از سوی دیگر نیز] آنان را مجبور بر ترک آن چه از آن نهی نموده بود نکرد [چنانچه در کتاب خود فرمود] : برهان رسا و عالی متعلق به خداست و اگر مشیت می کرد، همه شما را [طوعا او کرها] هدایت مى‌کرد. [و کلام خداست] و بر هر کس که از هدایت پیروى کند درود باد.
چهل داستان و چهل حدیث از امام مجتبی(ع) [مطالعه] [دانلود pdf - یک مگ ]
